In juli (2020) werden bij de voormalige garage van Bos, aan de Frederik Hendrikstraat in Naaldwijk, de bovenste gevelplaten verwijderd, waardoor raamkozijnen zichtbaar werden. Een maand later is het gebouw volledig weggesloopt. Op sociale media werd druk gespeculeerd wat het gebouw – naast autogarage – nog meer geweest zou zijn. Gerept werd van een school en van een (tram)remise. Gerard Beijer en Gustaaf van Gaalen van onze vereniging hebben het uitgezocht en alles op een rij gezet, te vinden in dit artikel.

Pand van garage Bos in de Frederik Hendrikstraat anno 2020.

Om aan de onduidelijkheid gelijk een eind te maken: dit gebouw is neergezet als (tweede) Christelijke school in 1904. Het bouwen van een aparte christelijke school had te maken met de ontwikkelingen in de 19e eeuw. Wat waren die dan?

Vóór 1875 geeft het godsdienstonderwijs op de openbare school in Naaldwijk geen problemen. Er is bijbels onderricht waartegen protestantse ouders – in tegenstelling tot de rooms-katholieken – geen bezwaren hebben. De schoolmeester toont zich meelevend lid van de hervormde gemeente. Zonder meer kan gesteld worden dat de school geleid wordt door meesters die, ook wat het godsdienstonderwijs betreft, hun werk serieus nemen. Er is aandacht voor de bijbel en de catechismus; de kinderen leren ook psalmen. Daarover had meester Aaldrik Berend Camfferman in 1773 een boekje samengesteld met de titel: “Kapittelen en Psalmen”, dat zowel als leermateriaal voor de school als in de kerk gebruikt werd. De kerkelijke moeilijkheden in Naaldwijk vinden plaats in de periode waarin meester Van den Berg de openbare school leidt (gelegen naast de Oude Kerk aan het Marktplein). Ondanks zijn orthodoxe instelling, verkiest het schoolhoofd lid van de hervormde gemeente te blijven in plaats van zich aan te sluiten bij de verontrusten die in de jaren 1837 tijdens de Afscheiding deze kerk verlaten hebben. Het is wellicht mede als gevolg van de grote waardering voor meester Van den Berg, dat in Naaldwijk geen intensieve schoolstrijd woedt zoals in veel plaatsen in Nederland. En het is zeker niet om hèm als er toch meer en meer gesproken gaat worden over het zoeken naar en scheppen van de mogelijkheid tot het geven van christelijk onderwijs in Naaldwijk. Ongetwijfeld als een direct gevolg van de kerkelijke onrust in Naaldwijk, daarmee de landelijke lijn volgend, komt het tenslotte in 1875 inderdaad tot de oprichting van een christelijke school in deze gemeente. Van den Berg betreurt dit en blijft hoofd van de openbare school, ook als een groot deel van de ouders hun kinderen als leerling van die christelijke school laat inschrijven. Wellicht is hierbij ook de gedachte leidend geweest, dat men niet wist hoe het beleid van de openbare school na meester Van den Berg zich zou ontwikkelen met het oog op de landelijke gewenste neutraliteit van de openbare school.

De eerste christelijke ‘School met den Bijbel’ werd dus opgericht in 1875 en als schoollokaal fungeerde het vijf jaar ervoor gebouwde evangelisatiegebouw aan de Dijkweg. Dit evangelisatiegebouw met kosterswoning stond op de plek waar nu het gezondheidscentrum De Kandelaar staat. Maar al het jaar daarop werd een nieuw schoolgebouw in gebruik genomen, vrijwel geheel bekostigd door Pieter Abram Pijnacker Hordijk. Deze eerste christelijke school lag tussen het evangelisatiegebouw en Huize Bijdorp, daar waar nu de rijbaan van de Verdilaan ligt. Vóór de school stond het huis van de hoofdmeester, A.A. van der Poel. In onderstaande plattegrond is de toenmalige situering weergegeven.

Aan het begin van de 20e eeuw voldeed het gebouw van de christelijke school niet meer aan de strenger wordende eisen. Restauratie werd te duur en daarom ging het bestuur op zoek naar grond om een nieuwe school te bouwen. Die plek vond men aan de ‘Remise’, de latere Frederik Hendrikstraat (pas vanaf 1907 zo genoemd). Deze ‘weg’ was oorspronkelijk de toegang tot de remise van de Westlandse Stoomtramweg Maatschappij (WSM), aan het einde van deze straat. Vlakbij de vaart (later Stokdijkkade), daar waar tot circa 1966 de gemeentewerf was, lag deze ‘locomotief- en rijtuigenloods’ met een woonhuis voor de beheerder (1883-1901).

Architect W. van der molen Kuipers uit Loosduinen kreeg opdracht om een ontwerp voor de school te maken. In juli 1903 vond de aanbesteding plaats van “Het bouwen van een Schoolgebouw met 4 lokalen en Onderwijzerswoning”.

De opdracht werd gegeven aan aannemer G. Lalleman uit Naaldwijk die direct aan de slag ging. De fundering werd gemaakt en al op 31 augustus – Koninginnedag – kon ‘de eerste steen’ worden gelegd, een plaquette met daarop de namen en initialen van het bestuur.

Acht maanden later werd de nieuwe school opgeleverd, waarna op donderdag 5 mei 1904 de officiële opening plaatsvond. Uiteraard waren hier vele notabelen voor uitgenodigd, zoals burgemeester Van Beekum Maurisse die vanuit zijn functie tevens arrondissements-schoolopziener was. De feestelijke dag begon met een optocht van alle leerlingen vanuit het oude naar het nieuwe schoolgebouw. Toen eenieder plaats had genomen, werden er speeches gehouden door voorzitter L.M. Valstar, dominee Troost, schoolhoofd Van der Poel en tot slot de burgemeester.

Dat het opzetten van een Christelijke school niet meeviel werd duidelijk gemaakt in de toespraak van de dominee. Hij zei o.a. het volgende: “Ook de School met den Bijbel had haar wintertijd gehad. Was in lang vervlogen dagen geen school zonder Bijbel denkbaar, allengskens was het Woord van God buiten haar muren gedrongen, werd de Bijbel op de school een verboden boek. 1801, 1857 en 1878 zijn de jaren, die luide getuigen van den druk, der christelijke school aangedaan, van den wintertijd, die het christelijk onderwijs als deed versterven. Maar Groen (van Prinsterer) treedt op, het christenvolk ontwaakt, school op school verrijst, en thans verheugen we ons, wat den bloei van het christelijke onderwijs betreft, als in een liefelijke lente. Hoe ook tegengewerkt, hoe ook in zijn pogen verdacht gemaakt, het belijdend deel van ons volk, eenmaal ontwaakt, bleef strijden den strijd voor de christelijke school en mag zich thans verblijden in de rijken bloei van het christelijk onderwijs.”

De door de dominee genoemde jaartallen betrof de jaren waarin de Nederlandse schoolwet werd gelanceerd (1801) dan wel aangepast (1857 en 1878). Het openbaar (staats)onderwijs werd ingevoerd en er kwam een verbod op leerstellig godsdienstonderricht. Dat betekende dat algemeen godsdienstonderwijs nog wel gegeven diende te worden, maar het mocht niet gericht zijn op de leer van een specifieke religie. Dit was duidelijk niet naar de zin van de katholieken en sommige christelijke groepen. De bewegingen die zich afgescheiden hadden van de Hervormde kerk (Afscheiding en Doleantie) gingen daarom landelijk steeds meer ‘eigen’ Scholen met den Bijbel stichten. Ook in Naaldwijk was dat dus gebeurd, in 1875.

 

De nieuwe woning van het schoolhoofd stond aan de Dijkweg, tussen de gereformeerde kerk en het huis op de hoek van de Frederik Hendrikstraat. Dit huis, met het latere adres Dijkweg 30, is in 1972 gesloopt, ongeveer gelijktijdig met de sloop van de ernaast gelegen Gereformeerde kerk.

Door de forse groei van Naaldwijk werd ook deze school al snel te klein. Daarom werd de school in 1921 weer verlaten en werd verhuisd naar de nieuwe Rehobothschool in de Rembrandtstraat.

Het gebouw aan de Frederik Hendrikstraat heeft daarna een aantal nieuwe bestemmingen gekregen. Toen de school vrijkwam is deze verkocht aan E. Hofland die een gedeelte verhuurde aan J. Goedendorp, glashandel schilder.

Vanaf 1930 werd het de garage van Kinesis, die hier tot 1958 heeft gezeten (verhuizing naar Secretaris Verhoeffweg). Vervolgens was het een pakhuis van Hofland (PEHA Zelfbediening), en zat er oliehandel A.M. van der Voort (vanaf 1968). Tot slot was het in gebruik als bedrijfsruimte van autobedrijf Bos. De laatste jaren, tot aan de sloop, stond het gebouw leeg.

 

Wat gebeurde er met de eerste Christelijke school?

Toen de Christelijke school in 1904 verhuisde naar de (latere) Frederik Hendrikstraat heeft de gemeente de oude school gekocht. De school werd tot 1938 gebruikt door de Rijksmiddelbare tuinbouwschool met als onderwijzer Karel Wiersma. Daarna heeft de Lagere Tuinbouwschool van meester Barneveld hier enkele jaren school gehouden.

In de oorlogsjaren werd de gemeentelijke MULO (Meer Uitgebreid Lager Onderwijs) opgericht. MULO-leerlingen gingen toen nog naar school in de omliggende plaatsen (o.a. Delft) en toen die onbereikbaar werden door de oorlogstoestand heeft men in Naaldwijk een gemeentelijke MULO opgericht. De tuinbouwschool van meester Barneveld verhuisde toen naar de Prinses Julianastraat (pand Colthof).

Tot 1955 was de Gemeentelijke MULO in de voormalige Christelijke Lagere School gehuisvest. In dat jaar verhuisde zij naar een nieuwe school aan de Hendrik van Naaldwijkstraat. (De latere Dalton-mavo, die alweer jaren leeg staat en eerdaags wordt gesloopt)
De onderwijzerswoning werd na het vertrek van Van der Poel bewoond door
Karel Wiersma van de Rijksmiddelbare Tuinbouwschool. Daarna woonde er ene Dirk Walter Andrea en in de tijd van de distributie (in en rond 1940-45) was dit pand in gebruik als distributiekantoor. (ook nog na de oorlog). In 1947 woonde er een ambtenaar, Van Denzen.
De B.B. (Bescherming Bevolking) heeft er daarna nog gebruik van gemaakt, onder andere als opslagruimte. In 1965 werd het pand gesloopt. In 1983 werd hier de Verdilaan aangelegd, tussen de Dijkweg en de Secretaris Verhoeffweg.